Kansen voor de Open Kerk door Teunard van der Linden

---

07-05-2022

Op de ontmoetingsmiddag van Tsjerkepaad bij de start van het seizoen in Joure op zaterdag 7 mei 2022 heeft Teunard van der Linden deze kerkenvisie gehouden.




 

Vorig jaar werd ik als voorzitter van de Werkgemeenschap van Kerken in Harlingen benaderd door een ambtenaar van de gemeente, in het kader van het door de rijksoverheid uitgezette programma onder de naam Kerkenvisie.

De Kerkenvisie, ingezet met het oog op het behoud van het cultureel en religieus erfgoed in ons land, in samenwerking met o.a. de Monumentenwacht, verloopt via de gemeentegrenzen, en ziet er qua uitvoering overal anders uit.

Bij ons werd een verkennend gesprek georganiseerd op het Raadhuis. Vervolgens werd een enquête opgesteld en toegestuurd aan de tien kerken en religieuze gemeenschappen in de gemeente Harlingen, om het aantal leden, kerkgebouwen en bijgebouwen te inventariseren.

De Evangeliegemeente, Jehovagetuigen en Vergadering der gelovigen wilden het bij de enquête laten. De overige kerkgemeenschappen zaten een paar weken later aan tafel in de Bethelzaal van de Baptistengemeente op de Lanen, op uitnodiging van de gemeente Harlingen. Dat leverde behalve een geanimeerde schouw van de gebouwen aldaar uit de vijftiger jaren, recent opgeknapt en vernieuwd, een zeer boeiende avond op met kerkbestuurders, vanuit diverse kerkelijke achtergrond en settingen, maar met grosso modo dezelfde problemen waar tegenop gelopen wordt: krimpende aantallen kerkleden, het moeilijk kunnen vinden van ambtsdragers, het afhaken van de jeugd de kleiner wordende kring van vrijwilligers, hoge energiekosten, lagere opbrengsten, vergrijzing, noodzakelijke samenwerking en noodzaak tot fusie en tot het afstoten of herbestemmen van kerkelijke gebouwen, met name ook in katholieke kring.

Het treurbos

Als ik op deze tour doorga: wat de kerken in hun voortbestaan bedreigt en welke problemen we heden ten dage op ons pad vinden, komen we vanzelf in het treurbos terecht, waar het donker is en de wolven huilen; daar willen we vanmiddag niet heen.

Wat we niet moeten doen is klagen. Klagen over krimp, krampachtig vasthouden aan het oude en blijven denken vanuit het vertrouwde. Kerkelijke beheerszaken vragen om een nuchtere kijk en realistische blik en knelpunten zijn er vele; maar dan hebben we het over de achterkant van het borduurwerk, over faciliteiten, kosten, financiën, aantallen, personeel, subsidies, etc.
 

Kansen en mogelijkheden

Vanmiddag gaat het om de kansen en mogelijkheden. Om positieve ideeën en initiatieven. Om het onder de aandacht brengen van de rijke schat aan kerken en kerkelijke gebouwen in de provincie Fryslan, waar inmiddels 10 keer zoveel kerken aan meedoen dan in het eerste jaar, in 2004.

Het enthousiasme voor Tsjerkepaad en de vele vrijwilligers die zich hiervoor inzetten, bewijst dat er kansen zijn; dat niet alleen de rijksoverheid en lokale gemeenten, maar een breed publiek van dorpsgenoten en stadsgenoten, toeristen, voorbijgangers, liefhebbers en geïnteresseerden het belang ondersteunt van het behoud van de kerken en behoud van uniek erfgoed, van het unieke patroon aan monumentale kerkgebouwen in de provincie.

Ik zou zeggen: speel dáárop in. Op de vraag, op die interesse. Geloof in kerkzijn in het publieke domein. Blijf aan de weg timmeren. Blijf de gebouwen ook zoveel mogelijk gebruiken voor kerkelijke en culturele activiteiten, als plaats van samenkomst en de eredienst op zondag en voor doordeweekse activiteiten, die ook een andersoortig karakter kunnen hebben, al ligt dit bij de katholieke kerken soms moelijker, die vaker open zijn, maar schroom hebben ten aanzien van multifunctionaliteit. Dat is iets om te respecteren.
 

Soms wringt het

Intussen volgen veel protestantse gemeenten het spoor van juist wel meer publieke activiteiten en verhuur, van bed & breakfast in de kerktoren tot het aanbieden van de kerkuimte aan schoolklassen, het faciliteren van beeld en geluid, livestream, ruimten, eigentijds sanitair, noem alles maar op, voor meervoudige doeleinden, met behoud van het monumentale karakter. Als wringt dat wel eens.

Zo bleek het voor een hoogwaardige livestreamuitzending vanuit de Grote Kerk in Harlingen noodzakelijk meerdere camera’s, een mengboard en tien grote theaterlampen aan te brengen; op zich geen fraai gezicht, maar de kerk wordt gebruikt en is geen museum en wees blij, dat we als kerk ik zou bijna zeggen met een gelukje beduidend meer mensen bereiken door dit soort investeringen, die invulling helpen geven aan de missionaire opdracht van de kerk.

Wij bereiken in Harlingen drie keer zoveel mensen als vóór corona, met volgers in binnen- en buitenland. Wie had dat twee jaar geleden kunnen denken? Dat de grenzen van kerkelijk en publiek zo zouden worden opgerekt? Dat onze besloten kerkdiensten van toen met een paar kerktelefoonabonnees nu een publiek bereik hebben, via You Tube, en alles wat in de kerk gebeurt, waaronder ook de uitvaarten, rechtstreeks thuis of elders te volgen zijn.

De camera zwenkt tijdens de dienst ook langs highlights van het gebouw, alsof je in de kerk zit en rondkijkt; zo is het wekelijks digitaal Tsjerkenpaad en dat heeft een aanzuigende werking, op allerlei fronten: missionair, pastoraal, communicatief, kerkelijk-cultureel en in de p.r. sfeer.

Powerpoint

Ik zou zeggen: maak lustig en listig gebruik van de middelen van vandaag. Laat tijdens de middagen Tjerkepaad een doorlopende Powerpoint met highlights draaien. Je hoeft `m alleen maar aan te zetten en goed te ondertitelen. Dat werkt. Daar gaan mensen voor zitten. Mensen kijken liever dan dat ze lezen. Als je folders uitdeelt, beperk dan de informatie en zet en plaatjes of foto’s bij. Maar benut liever de ledschermen die ik overal in de kerken tegenkom.

Intussen zijn veel kerkbestuurders in de provincie overtuigd van het belang van regelmatige openstelling van de kerk. Al blijft dit een lastig onderwerp, hoe dit bestuurlijk en praktisch ook echt geborgd krijgt. Het meest kansvol is combi-opening. Is het markt, of is er wat te doen, zorg dan dat de kerk meedoet en open is. Op sommige plekken, zoals in Westhem, kun je de sleutel opvragen bij de buren, een klein gebaar, maar sympathiek.

De belangstelling voor Tsjerkepaad, in de zomermaanden, maar ook voor de kerkgebouwen an sich, als monumentale plek, plek van bezinning, verdieping, stilte, ontmoeting en muziek, leeft niet alleen onder kerkleden. Ook veel mensen daarbuiten willen graag dat de kerken behouden blijven. Ze horen bij onze identiteit en geschiedenis, ze vormen het gezicht van veel dorpen, al worden veel kerken met sluiting bedreigd, maar zijn ze vaak ook wettelijk beschermd.
 

Open, uitnodigende programma's

Als de kerken verdwijnen, verdwijnt er iets wezenlijks. De kerk is voor veel mensen een vluchtheuvel in de tijd. Een plek van thuiskomen en opademen, tot rust en tot inkeer komen. Deze ‘mystieke’ kant hoort ook bij het streven naar een Open Kerk; het gaat niet alleen om letterlijke openstelling, maar ook om open, uitnodigende programma’s.

Sommige gasten willen gezellig even aan tafel aanschuiven. Anderen zitten liever een poosje in de banken, of lopen rond, om de indruk te ondergaan van het gebouw, en de dingen die daar te zien zijn. Schitterend glas in lood, fijn houtsnijwerk, oude grafzerken, stijlvolle vensters, rouwborden, tiengebodenborden, lezenaars, koperkronen, herenbanken, doopvonten, orgelgaanderijen, noem alles maar op.

Als je een programma opstelt, kom dan met iets dat de bezoekers helpt in de ruimte die zij betreden hebben op verhaal te komen. Iets meditatiefs, of juist iets praktisch, over wat er te zien valt.
 

Elk gebouw heeft zijn verhaal

Elk gebouw heeft ook zijn verhaal en verhalen. Ik vind het altijd prachtig die te horen tijdens Tsjerkepaad, zoals het verhaal in Tzum, ja, over de hoge toren en zijn schietkoker voor de vlaggenmast en de om de tuin geleide concurrentie uit Aldeboarn, maar ook over de grote, hoogadelijke grafsteen die bij levering niet door de deur naar bleek te kunnen, waarop besloten werd een sleuf uit de hakken in de kooromgang, om de steen alsnog te bezorgen.

Of het verhaal van gereformeerde kerk in Oosterbierum, waar op de dag van de verkoop aan een particuliere partij de gedenksteen van de muur viel in stukken brak, en hersteld werd. Lokale verhalen geven sjeu aan Tsjerkepaad, dus ik zou zeggen: diep ze op, studeer erop, breng ze in beeld en aan de man. Vertel ze aan de bezoekers, die er interesse in hebben. Biedt een korte rondleiding aan en wijs op de bijzonderheden van het gebouw.

Muziek

Dan zijn er nog de mogelijkheden met de muziek. Het is al mooi als het orgel bespeeld wordt, maar soms is ook de stilte fijn; je kunt ook gemeenteleden, of bijv. de plaatselijke muziekschool uitnodigen om bijvoorbeeld elk heel uur tien minuten muziek te maken. Dat werkt naar twee kanten. Het geeft aan dat je werk van gemaakt hebt van de kerk open en betrekt mensen en partijen bij de kerk, die ook weer anderen meenemen, want nergens klinkt het zo mooi als in de kerk. Je hoeft het alleen maar te organiseren.

Er komen ook kinderen mee, geregeld. Zorg ervoor dat zij zich ook thuisvoelen. Dat ze geen hete thee, maar frisdrank krijgen en iets lekkers. Dat er een kleurplaat voor ze is om te maken of mee te nemen. Dat kinderen muziek maken in de kerk. De ervaring leert: waar kinderen zijn, komen kinderen. Al was het maar om te luisteren naar een vriendje of vriendinnetje. De mogelijkheden zijn legio!

Nog even over het multifunctionele gebruik van de kerk. In Harlingen werd in coronatijd de nieuwe burgemeester bevestigd en vergaderde de raad twee dagen in de Grote Kerk. De kerk diende ook als stemlocatie, bracht de kerken in oecumenisch verband samen, buiten op het grasveld, met de trompetten van het Leger des Heils, voor de gezamenlijke zegen aan het slot van de startdiensten in september.

Afgelopen donderdag was er een bevrijdingsconcert in de kerk, met orgel- en trompetmuziek, nadrukkelijk geafficheerd als stadsconcert. Hier begint het omdenken. Denk niet vanuit de kerk, maar vanuit de publieke belangstelling. Ik noem het grote Hinsz-orgel in Harlingen inmiddels het stadsorgel en niet het kerkorgel en probeer programma’s op te zetten met een nadrukkelijk publiek karakter; laagdrempelig en met lokale sjeu. Zo werden tijdens het bevrijdingsconcert ook een paar verhalen verteld over Caspar de Robles, Tsjerk Hiddes de Vries en twee veel grote oorlogsschepen die bij hun tewaterlating de draai van de havenmond niet bleken te kunnen maken, teruggesleept en gedemonteerd werden. De avond werd besloten met het zingen van Harlinger liedjes.

Het is maar een voorbeeld van publiek denken. De krant pikte het op en zette het concert, evenals de 4 mei activiteit van de Werkgemeenschap van Kerken op de voorpagina van de Harlinger Courant. Dat voelt goed. De kerk denkt na, wat goede momenten zijn voor publieke programma’s en komt met een aanbod, waarbij de kerken dienst doen als locatie, met alle rijkdom en traditie van dien.
 

Wees niet te verlegen

Je zou voor de opening van Tsjerkepaad ook een wethouder of burgemeester kunnen vragen. Wekenlang gaan immers vele vrijwilligers aan het werk en dat mag gemarkeerd worden. Op 4 mei sprak bij de nieuwe burgemeester op uitnodiging over Oorlog en vrede in de kerk.

Het is fijn als publieke partijen als de gemeente en de krant positief reageren en mede de zaak van de kerk als publieke ruimte ondersteunen. Zorg daarom voor goede contacten. Laat zien wat de kerk doet, ook door de week aan ouderen- en bezoekwerk. Wees niet al te verlegen en terughoudend. Het mag gezien worden, wat de kerk doet.

Wij nodigden de burgemeester ook uit in het pastoresconvent, om kennis te maken met de kerk, het werk van de kerk in de stad en het vrijwilligerswerk, vanuit de zelfbewuste positie, dat de gezamenlijke kerken in de stad altijd nog 4300 leden vertegenwoordigen, waaronder veel papieren leden, maar toch, nog altijd een kwart van de bevolking.

Ik realiseer mij, dat in de setting in de stad, met meerdere kerken, gemeenten en gebouwen en een Werkgemeenschap van Kerken meer mogelijkheden heeft, zoals de speurtocht door de stad, een paar jaar geleden, op zaterdag, met open deelname, en het startschot in de Grote Kerk, langs een kleine veertig kerkelijke, diaconale en voormalige kerkelijk en sociale instellingen, herinneringen en gebouwen.
 

Kijk goed om u heen

In de dorpen zijn de aantallen kleiner en de buren verder weg; toch zou ik willen stimuleren, goed om u heen te kijken, waar mogelijkheden liggen van gezamenlijke programma’s; van samenwerking, misschien wel thematisch, met een middagvullend programma vanaf half twee, waarbij u gasten verleid om een van de voren uitgezet pad langs drie of vier kerken te maken.

Zweins en Peins kunnen elk apart de vlag uithangen en afwachten wie er komt, maar ook samen met Slappeterp en Skingen een carrousel opzetten, een rondgang met een geschakeld programma aanbieden, met bijv. muziek telkens op het hele uur. Zet een excursie uit met één programmaboekje, dat het publiek van kerk tot kerk leidt. Veel mensen komen op de fiets.

Dus kan het ook een georganiseerde fietsmiddag zijn, met een begin- en een eindpunt. Of een expositieprogrammma. Zo zijn er kansen genoeg voor een Open Kerk. De vlaggen en het logo helpen al vanaf 2007 gezicht geven aan Tsjerkepaad. Ik zie ook vaak een gastenboek liggen, waarin mensen iets van hun indrukken op kunnen schrijven, wat leuk is om te lezen.
 

Aandacht voor de buitenkant

Wat mij opvalt bij Tsjerkepaad, is dat je vaak binnen pas verwelkomd wordt of een foldertje of iets dergelijks, terwijl er buiten ook het nodige te zien valt vaak. Het is goed aandacht het hebben voor het aanzien van de kerk, het exterieur, met zijn soms rijk versierde oude toegangspoortjes, wijwatergeultjes, daklijsten en kerktorens. Misschien kunt u daar nog eens over nadenken.

De kerkelijk dichtheid in Fryslan is groot en zelfs uniek, maar eigen kerk heeft zijn eigen aanblik, gezicht en unieke ligging. Zo heb je het kerkje van Schettens niet gezien als je niet ook even een rondje om de kerk gelopen bent. Bij een Open Kerk hoort een open blik op de omgeving.

Tsjerkepaad draait in de zomerdagen. Van mij mag het onderdeel zijn van een breder programma. Benut de kansen die er zijn. Is er iets feestelijks te vieren in de kerk? Bestaat bijvoorbeeld de kansel 400 jaar of het orgel 250 jaar, vier het met een feestelijke bijeenkomst. Nodig gasten uit, maak er een boekje van, regel teksten en muziek, betrek de buurgemeenten erbij. Nodig het gemeentebestuur uit. Laat van je horen.

Wees gastvrij. Open de deuren en vertel het verhaal van de kerk, en de plaats en de rol van kerk als toevluchtsoord en plek van samenkomst bij lief en leed, de eeuwen door.

Elk dorp heeft daarbij zijn eigenheid: van het roomse Blauwhuis, tot het gereformeerde Twijzelerheide, en van het deftige Franeker tot het doopsgezinde De Knipe. De kerken vertellen het verhaal van de gemeenschappen rondom de kerk en geven kleur aan het landschap, vaak met kermerkende stijleigenschappen, zoals de unieke Franciscuskerk in Bolsward, waar het 15 mei druk zal zijn bij de heiligverklaring van Titus Brandsma, de neoclassicistische kerkgebouwen in Terband en in St Jabik, met zijn zuilenportiek uit 1843. De St. Piterkerk in Grou met zijn vele op-en afstapjes en de St. Vitus Stiens, waar delen van het interieur momenteel op wieletjes wordt gezet, waaronder de herenbanken, om meer mogelijkheden en ruimte te creëren.
 

'Use it or lose it'

Samenvattend zou ik willen zeggen: houd de gebouwen zoveel mogelijk in de running. Kom met initiatieven en ideeën. Use it or lose it, zegt men van het fitte lichaam. Het geldt ook voor de kerken als centrum van gemeenschap en ruimte met vele mogelijkheden.

Probeer het gebouw in de running en bij de tijd te houden. Investeer in faciliteiten waar muziek in zit, nodig mensen en geledingen in het dorp uit om mee te denken over het behoud en het gebruik van de kerk, ook en opnieuw als publieke ruimte, want dat waren de kerken vanouds. Er werd gestemd en rechtgesproken, men vluchtte erheen als het water steeg en begroef er zijn doden.

Open Kerk zijn is kerk zijn in de breedte. Is breed denken en een open aanbod verzorgen, zoals vanmiddag in deze kerk. Een levende kerk is geen stilstaand water, maar vernieuwt zichzelf; een levende kerk is pro-gressief, dat wil letterlijk zeggen: zij beweegt zich vooruit; wij mogen hoeden en bewaren wat ons is overgeleverd en toevertrouwd, en doen dat met zorg en liefde.

Maar de kerk is geen museum. Levende mensen komen er samen, mensen van deze tijd, die graag andere mensen erbij betrekken en in de gelegenheid stellen het eigene en de schoonheid te aanschouwen van wat vaak generaties lang is doorgegeven aan kerkelijke esthetiek, toewijding en vroomheid.

Ik wens u en ons allen een levendige en volle zomer met mooie programma’s en veel aanloop. Tsjerkepaad leeft, dat mag gezien en gehoord worden.
 

Vragen om over na te praten

Kunnen de kerken vaker open, ook buiten de tijden van Tsjerkepaad om en welke rol kan onze Stichting hierin spelen?

Kan de open kerk meer dan tot nu toe deel gaan uitmaken van het beleid van een kerkelijke gemeente? Wat zijn dan de kansen voor de open kerk en met welke activiteiten?

Hoe kunnen we, in een snel veranderende tijd, aansluiten bij jongere generaties en ons erfgoed aan hen doorgeven?

Hoe kan in dat proces worden samengewerkt door de kerken?

Terug naar overzicht